Ferik Ahmed Muhtar Paşa

Ferik Ahmed Muhtar Paşa


(1861-1926) Askeri okullardaki hocalığı ve topçuluğa dair eserleriyle tanınan Osmanlı paşası, Askerî Müze'nin kurucusu.

İstanbul Davutpaşa'da doğdu. Babası Kolağası Hasan Ağa'dır. Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun'u mülâzım olarak bitirdikten sonra bir yıllık Erkân-ı Harbiyye sınıfında okuyup yüzbaşı rütbesine yükseldi. 1881-1885-1894 yılları arasında kolağası ve kaymakam rütbeleriyle Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye'de, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun'da ve Mekteb-i Mülkiyye-i Şâhâne'de topçulukla ilgili dersler verdi. Miralay rütbesine yükseldiği sırada hocalık görevine ek olarak Umum Topçu ve İstihkâm Komisyonu âzalığına tayin edildi. 1895 Beş yıl sonra, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye dışındaki hocalıklardan ayrıldı. 1902'de mirliva, 1906'da ferik rütbesine yükseltildi. Sultan II. Abdülhamid tarafından Osmanlı ordusunun yeniden düzenlenmesi sırasında top, tüfek gibi bazı silâhların temini maksadıyla Almanya, Avusturya ve Fransa'ya gönderildi. Bu sırada Tophâne-i Âmire müşiri Zeki Paşa'ya Avrupa müzeleri hakkında düşüncelerini bir yazı ile bildirerek Türkiye'de de bu mahiyette bir müze kurulmasını teklif etti. Bu teklifin Sultan II. Abdülhamid'e bildirilmesi üzerine padişah tarafından, Alman topçu feriği Gramkov Paşa ve Hendese-i Mülkiyye Mektebi hocalarından Alman mühendis Jasmund ile birlikte böyle bir müzenin kurulması için görevlendirildi. Bu çalışmalar sonunda Yıldız Sarayında bir silâh müzesi (Silâhhâne) kurulduysa da bir süre sonra kapatıldı.

II. Meşrutiyetin ilânından sonra Tophane müşiri Ali Rızâ Paşa'nın eski projelere uygun olarak yeni bir müze kurulması için padişahtan ferman alması üzerine, o sırada Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun nâzın olan Ahmed Muhtar Paşa başkanlığında bir kurucu müze komisyonu teşkil edildi. Bu komisyon, esas binası yapılıncaya kadar, eskiden beri “Harbiye anban” olarak bilinen ve eski silâhların muhafaza edildiği, ayrıca içinde ilk eski eserler (arkeoloji) müzesi de kurulmuş olan Aya İrini (Hagia Eirene) Kilisesi'ni müze binası olarak seçti. Bu amaçla İstanbul ve Anadolu'dan çeşitli silâhlar toplandı. Fakat bazı sıkıntılardan dolayı bu komisyon, faaliyetlerine devam edemedi. Ancak aynı yıl Ahmed Muhtar Paşa, Harbiye Nâzın Mahmud Şevket Paşa tarafından yeniden müzeyi kurmakla görevlendirildi ve 1908 de Esliha-i Askeriyye Müzesinin ilk müdürlüğüne tayin edildi.

Esliha-i Askeriyye Müzesi. Ahmed Muhtar Paşanın 1908-1923 yılları arasındaki müdürlüğü sırasında dönemin önde gelen kültür merkezlerinden biri oldu. Adı da Müze-i Askerî-i Osmânî olarak değiştirildi. Günümüzde Askeri Müze adıyla çalışmalarını sürdüren bu kuruluşa ayrıca bir kütüphane, atış poligonu ve sinema ilâve edildi. Bünyesinde yeniçeri mehterini temsil etmek amacıyla, aslına uygun olarak Mehterhâne-i Hâkânî faaliyete geçirildi. [177] Sergileme mekânları, kütüphanesi ve sineması ile halka açılan müze, çeşitli konserler ve mehter gösterileri ile de devrin kültür hayatına hizmet eden bir kuruluş olarak çalışmaya devam etti.

1926'da İstanbul'da ölen Ahmed Muhtar Paşa müze müdürlüğünün yanında bilhassa askerî okullardaki hocalığı ve bu sahada yazdığı eser ve makalelerle tanınmıştır. Ayrıca mûsiki ile de ilgilenmiş ve 1911 yılında müze salonunda verilen mehter mûsikisi konserinden sonra, 1914'te tam teşkilâtlı bir mehter takımı kurdurarak mehteri ve mûsikisini yeniden ihya etmiş, “Türk kavminin beş bin yıllık yuvası” mısraı ile başlayan rast makamında bir de mehter marşı bestelemiştir. Muallim İsmail Hakkı Bey'in mahur makamında bestelediği, “Gafil ne bilir neşve-i pür şevk-i vegâyı” mısraı ile başlayan marşın güftesi de ona aittir. Türk Marşları adlı eserde her iki marşın da Gazi Ahmed Muhtar Paşa'ya ait olarak gösterilmesi isim benzerliğinden doğan bir yanlışlıktır. Eserlerinden ve tercümelerinden Fransızca ve Almanca'yı iyi bildiği anlaşılmaktadır. Gazeteci ve yazar Sermet Muhtar Alus, Ahmed Muhtar Paşa'nın oğludur.

Eserleri. Velûd bir yazar olan Ahmed Muhtar Paşa'nın eserlerini, askerî okullardaki hocalığı sebebiyle kaleme aldığı veya tercüme ettiği çok sayıda ders kitabı, Mehmed Tâhir'in Ma'lûmat'i başta olmak üzere devrin çeşitli gazete ve mecmualarında yayımladığı çoğu askerlikle ilgili makaleleriyle, Türk askerî tarihine ait eserleri olmak üzere üç grupta toplamak mümkündür. Feth-i Celîl-i Kostantiniyye adlı eserinin ilk cildinin sonunda [178], o tarihe kadar yayımlanmış yirmi üç eseri ile gazetelerde çıkmış önemli makalelerinin bir listesi verilmiştir. Bunlar arasında “Osmanlılarda Askerlik”. “Eski Osmanlı Silâhları”. “Eski Osmanlılarda Top Dökmek Sanatı gibi Türk harp tarihi bakımından dikkati çeken yazılar vardır. Yine bu listede basıma hazır olanlarla tamamlanmak üzere olan toplam on iki eserinin adı da bulunmaktadır. Burada, arasında daha sonra basıldığı tesbit edilenlerin dışında, Viyana Önünde Osmanlılar, resimli ve haritalı olarak hazırlanan üç ciltlik Devlet-i Osmâniyye Târîh-i Askeriyyesi, Asya-yı Osmânîde Bir Cevelân isimli resimli seyahatname. Şenlik Fişenkçiliği, Envâr-ı Hidâyet veyâhud Ondokuzuncu Asr-ı Milâdî Nihayetinde Âlem-i İslâmiyyet adlı önemli eserler zikredilmiştir. Eserleri arasında, A'yâd-ı Mefâhir-i Milliyye-i Osmâniyye'den Osmanlılığın Avrupa'da Tarz-ı Teessüsü yâhud Feth-i Celîl-i Kostantiniyye'’nin [179] ayrı bir yeri vardır. “Arz-ı Hakikat ve Eserin Mehazları” başlıklı önsözde eserin hazırlanışı hakkında verdiği bilgiye göre Ahmed Muhtar Paşa kitabını kırktan fazla yerli, ondan fazla Bizans ve Latin kaynağından, otuzu aşkın Rum, Yunan, Avrupalı tarihçi ve yazardan faydalanarak meydana getirmiştir. Ayrıca İstanbul surlarının eski ve yeni durumlarını yerinde inceleyerek tesbit etmiş, bunlarla ilgili resim ve gravürler toplamış, yeni durumlarını gösteren resimleri kullanmıştır. Yazarın Ümmü'l-fesâd, Semmü'1-ibâd Bir Meşrûb-i Memnü Hamr [180] adlı eseri ise onun kültürünün genişliğini gösteren bir kitaptır. Eser, Askerî Müze müdürü iken “Ulviyyât-ı İslâm” başlığıyla Ceride-i Sûfiyye'de neşredilen bir seri makale arasında içki (Hamr) ile ilgili yazılarından derlenerek meydana getirilmiş, konuya dair âyet ve hadislere dayanılarak hazırlanmıştır. Ayrıca dünya tıp otoritelerinin içkinin zararları hakkındaki raporları tercüme edilerek eserin sonuna eklenmiş, dünyadaki içki aleyhtarı kuruluşların ilgili yayınları da derlenmiştir. Kitap, genel özellikleriyle gençleri içkiden korumaya yönelik dinî ve ilmî bir eserdir. Yeşilay Cemiyeti'nin kurulmasından 6-7 yıl önce konuyu bu çapta gündeme getirmesi ve içkiye karşı teşkilâtlı bir mücadele teklif etmesi bakımından önemlidir.

Ahmed Muhtar Paşa'nm diğer eserleri de şunlardır: Fenn-i Coğrafya [181] ; Târih-i Esliha ve Zamân-ı Hâzırda Düvel-i Muhtelife Topçulukları (1301); Düvel-i Ecnebiyye Topçuluğu Tedrisatına Mahsus Atlas (1301), Külliyyât-ı Fenn-i Esliha [182]; Fenn-i Remy yâhud Balistik (1-11, 1307); Topçuluktan Fenn-i Remye Dâir Mâ'lûmât-ı Esâsiyye yâhud Mülahhas Balistik [183]; Muhtereât-ı Cedîde'den Çapı Büyük Seri Ateşli Toplar (1309); Dumansız Barutlar [184]; Fenn-i Tersîm-i Riyâ-zî (1310); Fenn-i Tersîm-i Riyâzî Tatbikatından Yollara Dâir Ma'lûmât-ı Mücmele (1311); Osmanlı Topçuları (1315); Deniz ve Sahil Muharebelerinin Vesâit ve Kavâid-i Esâsiyyesi yâhud Rehber-i Muzafferiyât-ı Bahriyye (1316); Ahvalnâme-i Müellefât-ı Askeriyye-i Osmâniyye (1316); Rehber-i Ümran (1316); Rehber-i Ümran Zeyl (1317); Zamanımızda En Mühim Bir Mes'eie-i Askeriyyenin Halli yâhud Seri Ateşli Sahra Topları (1317); Avrupa'da Erkân-ı Harbîik (1319); Muhârebât-ı Meşhûre-i Osmâniyye Albümü (1323); Sen Gotar'da Osmanlı Ordusu (1326); Kırım Sefer-i Meşhuru Evâilindeki 1270 “Osmanh-Rus” Tuna Seferi ve Bunun Nihayetindeki Silistre Müdâfaâ-i Kahramânânesi (1338).

Padişaha takdim ettiği üç ciltlik İnzi-bât-ı Askerî adlı eseri yayınlanmamıştır. Bu eserin müellif hattıyla yazılmış nüshası Askerî Müze'dedir. Bunların dışında 1896'dan önce yazdığı Endahi Cedvelleri, Eslihanın Tecrübe ve Tedkiki ve Mufassal Topçuluk adlı eserlerinin de bulunduğu söylenmektedir. [185]



Bibliyografya


1) Mehmed Esad, Mir'ât-ı Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun, İstanbul 1312, s. 230, 231;

2) O. Sermed Moukhtar (Alus), Guide Musee Militaire Ottoman Situe a Ste-lrene, Place de Top-Kapou-Serail, Constantinople 1920, I. 35, 40;

3) A.mlf,, ”Askerî Müzemiz”, Resimli Tarih Mecmuası, 111-31, İstanbul 1952, s. 1610, 1612;

4) Haydar Sanal, Mehter Musikisi, İstanbul 1964, s. 285;

5) Etem Ruhi Üngör, Türk Marşları. Ankara 1965, s. 180, 181, 211, 212;

6) B. Emiroğlu v.dğr. Askeri Müze, İstanbul 1983, s. 6;

7) Gövsa. Türk Meşhurları, s. 257, 258;

8) R. Ekrem Koçu. “Ahmed Muhtar Paşa”, İst.A, I, 397, 398;

9) İ. Parmaksızoğlu. “Muhtar Paşa, Ahmed”, TA, XXIV, 397, 398. [186]