Vassiliy Viladimiroviç Barthold

BARTHOLD, VASİLİJ VİLADİMİROVİÇ


(1869-1930) Rus Türkolog ve şarkiyatçısı.

15 Kasım 1869'da Petrograd'da (St. Petersburg) doğdu. Aynı şehirdeki üniversitenin Doğu Dilleri Fakültesi'nde 1887-1891 yıllarında öğrenim gördü. 1891'de Almanya'ya gitti. Petrograd'da ünlü Arapça uzmanı Baron Viktor Romanoviç Ro-sen tarafından yetiştirilen Barthold, Almanya'da Halle Üniversitesinde Prof. A. Müller ile E. Meyer, Strassburg Üniver-sitesi'nde de Prof. Th. NÖldeke'nin derslerine devam etti. 1892'de Rusya'ya döndü, Türkistan'a giderek burada araştırma ve incelemeler yaptı. Adlarına tarihî kaynaklarda rastlanan birçok Türkistan şehir ve kasabalarının yerini buldu, buralarda yapılan hafriyata katıldı.

1896'da Petrograd Üniversitesi'ne doçent olarak tayin edildi. 1901 'de Orta Asya İslâm ve Türk tarihi profesörlüğüne yükseltildi. 1910'da Petrograd İlimler Akademisi'ne muhabir üye, 1913'te de aslî üye seçildi. Daha sonra Rus İlimler Akademisi'ne üye oldu. Bu arada hocası Baron Rosen'in yönetiminde yayımlanan Rus Arkeoloji Kurumu Doğu Bölü-mü'nün yıllığını[187] onun ölümünden sonra çıkarmaya devam etti (1908-1912). Ayrıca İslâm tarihine yakın ilgisi sebebiyle önce Mir İslama[188], sonra da Musul'manskiî Mir[189] adlı dergileri çıkardıysa da bunların yayımı çok kısa sürdü.

Rus Arkeoloji Kurumu Doğu Bölümü'-nün sekreterliği (1905-1913), sonra başkanlığı (1918-1922), Orta ve Doğu Asya Araştırmaları Rus Komitesi sekreterliği (1903-1921), Asiatic Museum'a bağlı Müsteşrikler Komitesi'nin başkanlığı (1921-1930) ve 1925-1930 yılları arasında bu kurumun yıllığı[190] ile ayrıca İran adlı derginin editörlüğü (1927-1929) gibi görevleri de üstlenen Barthold Avrupa'nın birçok ülkesinde araştırmalar yaptı, çeşitli üniversitelerde dersler verdi. Bu arada Dârülfünun'un davetlisi olarak 1926 yılında İstanbul'a geldi ve burada on iki konferans verdi. 19 Ağustos 1930'da Leningrad'da öldü.

Barthold, Rus İslâm araştırmaları ve Türkoloji dallarında büyük şöhrete sahip bir ilim adamıdır. Çeşitli sahalarda ortaya koyduğu irili ufaklı araştırmaların çokluğu onun verimliliğinin belirtisidir. Kitap ve yazılarının büyük bir kısmının Türkçe'ye çevrilmesi de, Barthold'un 1930'lu yıllarda Türkiye'de Türkiyat ve İslâm tarihi çalışmalarına tesiri olduğunu gösterir. 1917'den sonra Rusya'daki rejim değişikliğinde mevkiini muhafaza edebilmesi ve çalışmalarına büyük ölçüde destek bulması, onun Sovyet idaresi tarafından da Türk ve İslâm âlemi ile ilgili konularda iyi bir uzman olarak kabul edildiğini belli etmektedir.

Eserleri. Çeşitli kitap, makale ve Ency-clopaedia of islam 'a yazdığı 247 maddeyle toplam 700'e yakın çalışması bulunan Barthold'un hayatta iken dokuz çalışması Batı dillerine, on sekizi de başta Türkçe olmak üzere Doğu dillerine çevrilmiştir. Kaleme aldığı ansiklopedi maddeleri, bibliyografik değerlendirmeler ve kısa notlan dışında on dokuz önemli çalışması çoğu Almanca olmak üzere bizzat kendisi tarafından Batı dillerinde yayımlanmış, elliye yakın çalışması da ölümünden sonra çeşitli dillere tercüme edilmiştir. Barthold'un 228'i ansiklopedi maddesi olmak üzere 511 çalışması bir külliyat halinde yayımlanmış olup[191] belli başlı eserlerinden bazıları şunlardır:

1- Turkestan v epokhu mongol'skogo nasestvija[192]. Barthold'un doktora tezi olarak hazırladığı bu eser müellifin kaynaklara hâkimiyeti, sağlam metodu ve sağlıklı hükümleriyle yayımlandığında ilim âleminin dikkatini çekmişti. Bu sahada yapılan araştırmaların başında gelen eserin I. cildi İslâmî devir Türk tarihinin başlangıç dönemiyle ilgili temel kaynak mahiyetindeki metinlerden oluşmaktadır. II. cilt ise asıl araştırma konusunu teşkil etmektedir. Bu cilt, müellif tarafından düzeltme ve ilâvelerle, H. A. R. Gibb'in yardımıyla İngilizce'ye çevrilmiştir {Tur-kestan down to tiıe Mongol inuasion, E.[193] Fatih Kerimof tarafından Özbek Türkçesi'ne çevrilen eser[194] Kerim Kİşâverz tarafından Farsça'ya[195] Selâhaddin Osman Hâşîm tarafından Arapça'ya[196], Hakkı Dursun Yıldız tarafından da Türkçe'ye tercüme edilmiştir.[197] Z. Kultuia Musul-monstva[198]. Bu eser Fu-ad Köprülü'nün ilâve, düzeltme ve notlarıyla çok genişletilmiş bir şekilde İslâm Medeniyeti Tarihi[199] adıyla Türkçe olarak da yayımlanmıştır. Tercümenin "Başlangıç" kısmında ifade edildiğine göre bu kitap Cemal VelidTnin Tatarca tercümesinden[200] Ahad Ural tarafından Türkiye Türkçesi'ne aktarılmış, Fuad Köprülü tarafından da Tatarca tercümesi, Gazi Yunus'un Özbek Türkçesî'ne tercümesi (1927] ve Sh. Suh-rawardi"nin İngilizce tercümeleriyte[201] karşılaştırılmak suretiyle hazırlanmıştır. Eser Tâ-hir Hamza tarafından Târîhu'I-hadâre-til-İslâmîYYe[202] adıyla Arapça'ya da tercüme edilmiştir.

3- Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler[203]. 1926 yılında Türkiyat Ens-titüsö'nün davetlisi olarak geldiği İstanbul'da Orta Asya Türk tarihi hakkında verdiği on iki konferanstan oluşmaktadır. Ahmed Said Süleyman'ın Arapça'ya çevirdiği[204] bu eser aynca Zwöli Vorle-sungen über die Geschichte der Türken MîUelasiens[205] adıyla Almanca olarak da yayımlanmış, bundan da M. Donskis tarafından Fransızca'ya tercüme edilmiştir.[206]

4- Istorija îzucenija Vostoka v Evrope i Rossîi[207]. Avrupa ve Rusya'da Doğu araştırmaları tarihîyle ilgili olan bu eser Almanca[208] ve Fransızca'ya tercüme edilmiştir[209].

5- Musulrnanskija Dynastii[210]. St. Lane-Poole'un The Moham-madan Dynasties[211] adlı tanınmış eserinin Rusça tercümesi olup yapılan ilâve ve düzeltmelerle âdeta yeni bir eser hüviyeti almıştır.

6- Istoriko -Geograficeskij Obzor Irana[212]. Eser P. Soucek tarafından İngilizce'ye tercüme edilmiştir.[213]

7- Ulug bek i jego vremja[214]. Akdes Nimet [Kurat] tarafından Uluğ Bey ve Zamanı[215] ve İsmail Aka tarafından Uluğ Beg ve Zamanı[216] adlarıyla Türkçe'ye, Ulug Bey und seine Zeit[217] adıyla da Almanca'ya tercüme edilmiştir.

8- Istorija Turkestana.[218]

Barthold'un 1912'de neşredilen "Cha-lif i Sultan'[219] başlıklı hacimli makalesi ilim dünyasınca dikkate değer bulunmuş ve C. H. Becker tarafından biraz kısaltılarak Der islam dergisinde (V 1914, s. 350-412) Almanca olarak tekrar basılmıştır. Barthold, Christianskîj Vostok dergisinde (VI 119121, s. 203-204) yayımlanan "Kari Velikij i Harun ar-Rasid" adlı araştırmasında ise Büyük Kari (Charlemagne-Şartman) ile Hârûnürreşîd arasındaki münasebetler üzerinde durarak bu iki hükümdar arasında sanıldığı gibi elçi alışverişi olmadığını ispat etmiştir.

Barthold, gerek Türkistan'daki topluluklar ve bunların tarihleri, gerekse Türk medeniyetinin buradaki izleri hakkında geniş bilgisi olan bir araştırmacı hüviyetiyle büyük bir şöhrete kavuşmuştu. Bakü'deki İslâm el yazmalarını 1925'-te. Türkistan'da rastladıklarını 1926'da yayımlanan makalelerinde tanıttığı gibi Ömer b. Abdülazîz'in şahsiyeti hakkında yeni fikirler ortaya attığı bîr makalesi 1920'de basılmış[220]. Mesle-,me (Maslama) adından doğduğunu ileri sürdüğü "Müsejlima"[221] başlıklı makalesini de 1925'te yayımlamıştır. Bu makale 1928'de Kahire'de Arapça olarak da basılmıştır. "Koran i More" adlı makalesi[222], H. Bitter tarafından Almanca'ya çevrilmiştir[223]. Barthold'un bazı küçük yazılan da Türkçe'ye çevrilerek neşredilmiştir: "Orta Asya'da İslâmiyet'in İntişar Ettiği Zamana Ait Bir Âbide"[224]; "Radloffun Lügatini Yeniden Neşr Meselesi" (a.y., s. 385-387); "Orta Asya Türkleri" (kitap tenkidi, ay., s. 528-534] bunlardan birkaçıdır. Ayrıca Ali Şîr Nevâî hakkında da geniş bir araştırması vardır. "Mir Ali Sir Politiceskaja Zizn"[225] adlı bu araştırma W. Hinz tarafından Almanca'ya (Herat ünter Husein Bai-gara, dem Timuriden |Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes) Leipzig 1937, XXII, 8), Ahmet Caferoğlu tarafından da Türkçe'ye çevrilmiştir "Mir-Ali Şîr ve Siyasî Hayatı", ülkü, nr. 56[226], s. 160-167; nr. 58, s. 356-365; nr. 59, s. 517-528; nr. 61 (1938), s. 43-50; nr. 62, s. 145-156.

Bunların dışında, Encyclopaedia oi islam'ın Leiden'de neşredilen ilk baskısında birçok maddesi yayımlanmış olan Barthold'un Orta Asya Türk tarihi ve coğrafyası ile ilgili yazıları bu ansiklopedinin genişletilmiş Türkçe baskısında da yer almıştır. Barthold ayrıca 1898'-den 1903'e kadar Berlin Doğu Araştırmaları Semineri'nin yıllığında da (MSOS) Orta Asya ve Uzakdoğu'ya dair Rusya'da çıkan yayınlan tanıtmıştır.

Barthold 1896'da, önceleri Kazan Üni-versitesi'ne ait iken daha sonra Petrograd Üniversitesi1 ne nakledilen eski sikkeler koleksiyonuna muhafız (kustos) olmuş ve katalogları 1834 ve 1855'te yayımlanan Rusya'daki en zengin İslâmî paralardan oluşan bu koleksiyondaki bazı nâdir örnekleri de yayımlamıştır ("iz Mine - kabineta pri St. Petersburgskom Universitete", Zapiski Vostocnauo Otdele-na, XII (1899), s. 1-3, 59-60 ve XIV [1901], s. 34-36]. Bunlar arasında bilhassa 663'te (1264-65) Semerkanfta basılan bir bakır dirhem ile Sâmânoğullan'na ait 303 (915-16) tarihli sikke ve bazı Emevî sikkelerine dair yayımladığı notlar bu konunun uzmanlarınca çok önemli görülmüştür. Aynca Hüseyin Baykara'nın sikkelerinde rastlanan Behbûd adının anlamını da çözmüştür[227]. Uluğ Bey sikkelerindeki bazı ibarelerin en doğru biçimde onun tarafından açıklandığı da bilinmektedir ("Monety Ulugbeka", Izuestija Rossijskoj Akad. İstorü Mat Kul-tunj, n [Petersburg 1922], s. 190-192). Barthold İslâmî yazılı kaynakların yardımıyla Moğol hanlarının sikkelerinin değer ölçülerini de tesbit edebilmiştir. Vas-mer'in belirttiğine göre, ancak tarihi çok iyi bilen, Doğu dillerine âşinâ ve gayretli

bir eski sikkeler uzmanının başarabileceği çalışmalar yapan Barthold, yayımlarında kaynak olarak eski sikkelerden de geniş ölçüde faydalanmıştır.



Bibliyografya :


J. Fück, Dİe Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955, s. 301-302; Emel Esin, "Vassiliy Viladimiroviç Barthold ve Eseri"[228], s, XV-XVIII; W. Ebermann. "Bericht über die arabischen Studien in RuBland wâehrend der Jahre 1914-1920", Sstamica, III, Leipzig 1927, s. 229-231, 233-238, 262-263; IV (1928), s. 121-127, 135, 147, 229, 232, 240, 243 (bu derginin görülebilen bu sayılarında Barthold'un 1914-1927 yılları arasında çıkan bütün yayınlarının çok etraflı Almanca özetleri bulunmaktadır!; Milius Dos-tojevskij, "W. Bartlıold", Wl, XII/3 (1930-31), s. 89-135; R. Vasmer, "Wilhelm Barthold", Zeitschrift für humismaük, XL (1930), s. 346-350; Theodor Menzel, "Vcrsuch einer Bart-hold-Bibliographie", Isl, XXI (1933), s. 236-242; XXII (1935). s. 144-162; Inayatullah, "V. V. Barthold, His Life and Works (1869-1930)", JPHS, K/2 (19611, s. 81 -86; Yuri Bregel, "Barthold and Modern Oriental Studies", IJMES, Xll/4 (1980), s. 385-403; a.mlf., "Barthold", Eli:, III. 830-832; N. A. Smirnov, "Bartol'd Va-silii Vladimirovich", GSE, III, 39-40.