Abuşka Lügati

Abuşka Lügati


XVI. yüzyıl ortalarında Çağatay Türkçesi'nden Osmanlı Türkçesi'ne Anadolu'da düzenlenen bir sözlük.

Çağatay Türkçesi ile yazılmış eserleri anlamak İçin Hindistan ve İran'da Çağatay Türkçesi'nden Farsça'ya, Anadolu'da ise Çağatay Türkçesi'nden Osmanlı Türkçesi'ne bazı sözlükler kaleme alınmıştır. Bunlardan biri olan ve yaklaşık 2250 madde başı kelime ihtiva eden Abuşka Lügati'nm hangi tarihte ve kimin tarafından tertip edildiği kesin olarak bilinmemektedir. Asıl adı belli olmayan sözlük, “Kadının kocası, yaşlı erkek, koca” anlamına gelen abuşka kelimesiyle başladığından kısaca Abuşka adı ile tanınmıştır. Sözlük, yazmalarda Abuşka adı yanında Lugat-ı Abuşka, Kitâbü Lügati Abuşka, Abuşka der Lugat-ı Çağatay, Lugat-ı Nevâî, Lugat-ı Mevlânâ Nevâî, Lugat-ı Mir Ali Şîr Nevâî, el-Lugat alâ Hsâni Nevâî, el-Lugatü'n-Nevâiyye ve'l-iştihâdâtü'I-Çağatâiyye, Kitâbü'I-Lugat fî Hsâni Çağatay, Kitâbü Lügati Çağatay şekillerinde de adlandırılmıştır.

Ali Şîr Nevâi’nin eserlerinde geçen kelimeleri açıklamak gayesiyle yazılmış olmasına rağmen devrin diğer şairleri olan Lutfî, Haydar Tilbe, Ubeydullah Han, Sultan İskender Mirza, Sultan Hüseyin Mirza Baykara. Bâbür Şah gibi ediplerin eserlerinden de örnekler alınmıştır. Sözlükte geçen bütün kelimeler Arap alfabe sistemine göre dizilerek harekelenmiş, her harfin üstünlü, esreli ve ötreli değerleri ayrı ayrı gösterilmiştir. Ünlülerin a-e-ı-i-o-ö-u-ü okunuşları belirtilmiş, ayrıca bazı ünsüzler “Kâf-i Arabî”, “Kâf-i Fârisî” şeklinde tavsif edilerek birbirinden ayrılmıştır. Madde başı olan kelimeler isimlerin yalın, fiillerin masdar şekliyle tesbit edildiği gibi, bazan da taranan eserlerde geçen çekimli halleriyle sözlüğe alınmıştır.

Sözlüğün yazmaları manzum mukad-dimeli ve mensur mukaddimeli olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Mensur mukaddimeli olanlar muhtasar, manzum mukaddimeli olanlar mufassaldır. Birinci gruptaki yazmalar yumay, ikinci gruptaki yazmalar ise yulduz kelimesiyle sona ermektedir. Mensur mukaddimede Çağatay Türkçesi'nin (Doğu Türkçesi) özellikleri anlatılmaktadır.

Sözlüğün bazı maddelerinde de Doğu Türkçesi'nin gramer özelliklerinin açıklandığı görülür.

Kendisinden sonraki bütün Çağatay sözlüklerine kaynaklık etmiş olan Abuşka Lügatinin dünya ve Türkiye kütüphanelerinde birçok yazma nüshası vardır. Çeşitli adlar altında kayıtlı olan bu nüshalar birbirinden oldukça farklıdır. Eserin Avrupa kütüphanelerindeki en eski tarihli yazması. Paris'te Bibliotheque Nationale'dedir. Lugat-ı Abuşka adlı 172 yapraklık bu yazma 949 (1542) yılında istinsah edilmiştir. Lugat-ı Nevâî başlıklı 134 yapraklı diğer bir nüsha 954 (1547), Supplement 963'-te kayıtlı olan 210 yapraklı yazma 958 (1551), Supplement 964te kayıtlı 117 yapraklı yazma ise 972 (1564) tarihini taşımaktadır. Abuşka Lugat-ı Nevâî başlıklı 112 yapraklı yazmanın XVII. yüzyılın sonlarında istinsah edildiği tahmin edilmektedir. Abuşka adlı altmış bir yapraklı bir diğer yazma ise 1267 (1850) tarihini taşımaktadır. Kitâbü'I-Lugat fî Nisâni Çağatay adıyla halen Viyana Millî Kütüphanesi'nde kayıtlı bulunan 213 yapraklı yazma 959 (1552), aynı kütüphanedeki 176 yapraklı diğer bir nüsha 1279 (1862), Münih'te bulunan bir başka eski yazma da 960 (1553) tarihlidir. Lelden'de Akademi Kütüpha-nesi'ndeki nüshalardan Lugat-ı Mevlânâ Nevâî adlı olanı 1553 tarihli, Kitâb-ı Lugat-ı Abuşka adlı ikinci nüsha İse 1576 tarihlidir. Lelden'de Lugat-ı Mir Ali Şîr Nevâî adlı bir başka nüsha daha vardır. Leningrad Genel Kitaplığı'ndaki el-Lugatü'n-Nevâiyye ve'1-iştihâdâtü'l-Çağatâiyye adlı nüshanın 1560 tarihinden önce yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Bu nüsha. V. V. Vel'yaminov-Zernov tarafından otuz üç sayfalık Rusça, yirmi yedi sayfalık Fransızca önsöz ile yayımlanmıştır. [121] Leningrad Hariciye Kütüphanesi'nde el-Lugat alâ lisânı Nevâî adlı bir başka nüsha daha vardır. Adı geçen bu nüshalarda Nevârnin dokuz eseri taranmıştır. Joszef Thury'de bulunan Lugat-ı Çağatay adlı daha hacimli yazmada ise Ali Şîr Nevârnin on dokuz eserinin tarandığı görülmektedir. Armin Vambery Macaristan'daki bir başka nüshayı, madde başı olan kelimelerin Latin harfli transkripsiyonunu da göstererek. Jozef Budemz'in önsözüyle neşretmiştir. [122] Bu neşir kısaltılarak yapılan bir neşirdir. Sözlüğün Londra (British Museum), Berlin ve dünyanın başka şehirlerindeki kütüphanelerinde de birçok yazma nüshası bulunmaktadır.

Abuşka Lügatinin Türkiye kütüphanelerinde de birçok yazma nüshası vardır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde kayıtlı olan [123] manzum mukaddimeli, 133 yapraklı nüsha, 941 (1534) tarihli olup bilinen yazmaların en eski tarihlisidir. Aynı kütüphanede 102 yapraklı manzum mukaddimeli [124], 115 yapraklı mensur mukaddimeli [125], 147 yapraklı manzum mukaddimeli [126] nüshalar da bulunmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı [127] doksan bir yapraklı manzum mukaddimeli nüsha 951 (1544), yetmiş dokuz yapraklı nüsha [128] 952 (1545). seksen dört yapraklı ve manzum mukaddimeli nüsha [129] 956 (1549) ve 113 yapraklı manzum mukaddimeli nüsha [130] 970 (1562) tarihlidir. 101 yapraklı manzum mukaddimeli nüsha [131] ile 142 yapraklı yine manzum mukaddimeli diğer bir nüsha [132] ise tarihsizdir. Süleymaniye Kütüphanesi [133], Nuruosmaniye Kütüphanesi [134], Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi [135], Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi [136] ve Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi'nde [137] kayıtlı olan nüshalar da sözlüğün bulunabilen diğer yazmalarıdır. Besim Atalay, Fâtih nüshasını esas alıp bunu Muallim Cevdet'teki iki nüsha ile, ayrıca Konya ve Petersburg nüshalarıyla karşılaştırarak bir edisyon kritik hazırlamış, ancak eser Atalay'ın ölümünden sonra neşredilmiştir. [138]

DVİA
 

Bu konuyu görüntüleyen kullanıcılar

Geri
Üst Alt