Gassaniler

GASSANİLER

200-636 yılları arasında Suriye'de hüküm süren Hıristiyan Arap hanedanı.

Me'rib su şeddinin yıkılmasından sonra Yemenden göç ederek III. yüzyıl başlarında Suriye'ye yerleşen Gassânîler Kahtânîler'in Kehlân koluna mensuptur. Kabilenin Amr Müzeykıyâ b. Amr Mâüs-semâ' adlı reisinin oğlu olan Cefne Gas-sânîler'in kurucusu ve ilk hükümdarıdır. Bundan dolayı hanedana Cefneoğullan da denilir. Mes'Ûdî ise Gassânîler'in ilk hükümdarının Haris b. Amr b. Âmir b. Harise b. İmruülkays olduğunu kaydeder [200]. Cefne b. Amr'ın başkanlığında Suriye'ye göç eden Gassânîler'in bu adı, Me'rib Şeddi (başka bir rivayette Cuhfe) yakınlarında veya Tihâme çölünde bulunan Gassân suyundan aldıkları nakledilir. Yemen'de oturdukları yerin adını daha sonra yerleştikleri bölgedeki bir suya vermiş olmaları da mümkündür. Gassânîler Suriye'de bir süre Kudâa kabilesinin Dacâim koluna mensup Selîh kabilesinin hâkimiyeti altına girdiler. Fakat daha sonra onlan mağlûp ederek Dımaşk ve Ted-mür bölgesini ele geçirdiler.
Yaklaşık 200 yıllarında Gassânî Dev-leti'ni kuran Cefne'nin yerine oğlu Amr geçti, onun ölümü üzerine oğlu Sa'lebe b. Amr hükümdar oldu. On yedi yıl hükümdarlık yapan Sa'lebe b. Amr. Havran dolaylarında önemli mimari faaliyetlere girişti. Gassânfler Suriye'de ana dilleri Arapça'yı korudukları gibi burada konuşulan Ârâmî dilini de öğrendiler.
Bizans İmparatorluğu'nun vgssâli olan Gassânîler Hıristiyanlığı kabul ettiler ve Bizans kültürünün etkisi altına girdiler. Sa'lebe b. Amr'dan sonra bir Bizans valisi gibi hareket eden Gassânî hükümdarlarından II. Haris b. Cebele zamanında (529-569) hanedanlık en ihtişamlı dönemini yaşadı. 11. Hâris'e, büyük bir İhtimalle ordusuyla Bizanslı lar'a yardım ettiğinden dolayı 529 yılında Bizans'ta imparatordan sonra en büyük unvan olan "büyük emîr" (phlarck) unvanı verildi ve Petra genel valiliğine tayin edildi. Mo-nofizit kilisesinin ileri derecede bir taraftarı olan II. Haris b. Cebele [201] kaynaklarda Haris el-Arec veya Haris el-Ekber unvanıyla anılır. Hâris'in hükümdarlık devresinde bütün savaşlar hep Bizans'ın menfaatini koruma gayesiyle yapılmıştı. Haris S29 yılı civarında Hîre'deki Lahmîler'in hükümdarı 111. Münzir ile bir savaşa tutuştu ve onu yendi. Fakat daha sonra III. Münzir, Hâris'i mağlûp ederek esir aldığı oğlunu Araplar'm en büyük putu olan Uzzâ'ya kurban etti (544). Bu olayın intikamını almak için gayret gösteren Haris, yaklaşık on yıl sonra Kınnes-rîn'de Lahmîler'i büyük bir bozguna uğrattı. Kaynaklarda bu olaya Yevmü Halime adı verilmektedir.
II. Haris, 563 yılında Bizans İmparatoru I. lustinianos'un davetlisi olarak Kos-tantiniyeye gitti. Onun Bizans sarayında görünmesi imparatora büyük itibar kazandırdı. Hâris'in bu ziyaretine, kendisinin gayret ve desteğiyle Urfa mono-flzit piskoposu olan Ya'küb el-Berdaî de katıldı. Monofizit mezhebi Bizans merkez kilisesinin en büyük muhalifi olup iki kilise arasında şiddetli bir çekişme vardı. Ancak monofizit olan Hâris'in Bizans'a yakınlığı ve bu hgsustaki gayretleriyle iki kilise arasındaki görüş ayrılıkları ve düşmanlıklar bir hayli azaltıldı. Hâris'in bu mezhebin savunucusu olmasından dolayı monofızitlik Suriyeli Araplar arasında yaygınlık kazandı [202]. Gassânîler hıristiyan olmalarına rağmen akrabaları olan Evs kabilesine yardım ederek yahudilere karşı bağımsızlıklarını kazanmalarını sağladılar.
Hâris'in ölümü (569) ve yerine oğlu Münzir'in geçmesinden kısa bir süre sonra İran'ın vassâl devleti Hîreliler Gassânî topraklarına büyük bir saldırı düzenledi. Hîre Hükümdarı Kâbus b. Münzir ile Gassânî Hükümdarı Münzir b. Haris arasında Aynüübâğ denilen yerde yapılan savaşta Gassânîler galip geldi.
Gassânîler'in monofizit kilisesine verdiği desteği sürdüren Münzir b. Hâris'in muhtemelen Bizans kilisesinin etkisi altında kalan imparatorla arası açıldı. Bizans imparatoru kendisine karşı bir suikast hazırladı, fakat başarılı olamadı. Bunun üzerine Münzir üç yıl müddetle Bizans'la irtibatını kesti. Fakat Hîreli-ler'İn Suriye topraklarına sürekli olarak saldırmaları Bizans'ın güney sınırının güvenliğini tehdit ettiğinden imparator Gassânîler'le tekrar uzlaşmak zorunda kaldı. Rusâfe'de yapılan görüşmelerde iki devlet arasındaki ilişkilerin eskisi gibi sürdürülmesi kararlaştırıldı.
Münzir b. Haris 580 yılında Kostantini-ye'ye bir ziyarette bulundu ve İmparator I. Konstantinos Tiberios tarafından büyük bir merasimle karşılandı. İmparator bu merasim sırasında Münzir'e hükümdarlık çelengi yerine gerçek hükümdarlık alâmeti olan taç giydirdi. Bundan sonra Bizanslılar Münzir'i "Araplar'ın kralı" unvanıyla anmaya başladılar. Münzir Suriye'ye dönünce Hîre hükümdarıyla savaşa tutuştu ve büyük bir zafer elde edip Lahmîler'in başşehri Hîre'yi ateşe verdi. Fakat Bizans'ın bölgedeki görevli ve temsilcileri babası gibi onu da imparatora gammazladılar. Gassânîler, bütün bağlılıklarına ve Hıristiyanlığı samimi olarak benimsemelerine rağmen Bizans'a yaranamadılar. Münzir, Havran kilisesinde yapılan bir dinî merasim sırasında imparatorluktan gelen bir emirle Suriye kumandanlarından Magnus tarafından tutuklanıp bir esir gibi Bizans'a gönderildi.
Münzir'in yerine geçen oğlu Nu'mân kardeşlerinin de yardımıyla Bizans üzerine çeşitli saldırılar düzenledi. İmparator 1. Konstantinos, Anadolu'nun bazı bölgelerini tahrip eden Nu'mân'ı da tutuklamak üzere Magnus'u görevlendirdi. Magnus Nu'mân'ı ele geçirip Kostan-tiniye'ye götürdü.
Münzir ve oğlu Nu'mân Bizans elinde tutuklu kalınca, Gassânî Devleti'ni oluşturan kabilelerin her birinin kendi reisini seçerek ayrı birer siyasî yapı oluşturması devleti zayıflattığı gibi Bizans'ın güney sınırlarını da savunmasız bıraktı. Bu durum Bizans'ın ezelî düşmanı Sâ-sânîler'in işine yaradı. Bizans'ın güneyini koruyan güçlü bir tampon devlet olan Gassânîler aradan çekilince Sâsânî Kis-râsı Hüsrev Pervîz'in büyük bir orduyla Suriye üzerine yürüyüp Kudüs ve Dı-maşk'ı ele geçirmesi Gassânî hâkimiyetinin yıkılmasına yol açtı (613-614).
610 yılında Herakleios'un tahta geçmesiyle yeniden toparlanan Bizans, bu hükümdarın yaptığı ıslahatla imparatorluğun güney sınırlarını bir müddet sonra yeniden güçlendirdi. Herakleios 628-629 yıllarında Suriye'yi tekrar ele geçirdiği gibi mağlûp ettiği İranlılar'dan geri aldığı "kutsal haç'ı yeniden Kudüs'teki yerine koydu. Bu dönemde Gassânî sarayında Cebele b. Eyhem adındaki bir hükümdarın hüküm sürdüğü anlaşılmaktadır. Gassânîler'in son hükümdarı olarak kabul edilen Cebele b. Eyhem'in müslüman olduğuna dair rivayetler doğru değildir. En doğru kabul edilen rivayete göre. Yermük Savaşı'nda Herakleios'un emriyle Lahm, Cüzam ve diğer hıristiyan Arap kabilelerinden oluşan 12.000 kişilik bir öncü birliğine kumandanlık eden Cebele Bizans ordusunun yenilmesi üzerine kendi topraklarına çekilmişti. Kendisine müslüman olup zekât vermesi veya kendi dininde kalıp cizye ödemesi yahut yurdundan ayrılıp istediği yere gitmesi teklif edildiğinde zekât verebileceğini, ancak dininden dönmeyeceğini söylemiş, müslüman olmadığı takdirde cizye ödemesi gerektiği kendisine bildirilince cizye ödemeyi küçüklük kabul ederek maiyetindeki 30.000 kişiyle Bizans'a gitmişti.
Hz. Peygamber, Gassânî emîrlerinden Haris b. Ebû Şemir'e 628 yılında İslâmiyet'e davet mektubu göndermiş, yine bir Gassânlı olan Busrâ Emîri Şürahbîl b. Amr'a yolladığı Haris b. Umeyr adlı elçi Mûte'de öldürülünce Mûte Seferi'ni tertip etmek mecburiyetinde kalmıştır. Gassânlı bir heyetin Medine'ye gelip müslüman olduğu da rivayet edilir. Bu bilgilerden, Gassânî Devleti'nin Resûl-i Ekrem zamanında siyasî bir bütünlüğe sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Medine'de, Bizans himayesi altında yaşayan Gassânîler'den gelecek bir istilâ tehdidi hissedilmekteydi. Nitekim Mûte'den sonra tertip edilen Tebük Seferi bu tehdide karşı yapılmıştır. Hulefâyi Râşidîn döneminde Gassânîler'den hiç bahsetmeyen kaynaklar, Sıffîn Savaşı'nda onlardan bazı kimselerin Muâviye'nin safında yer aldıklarını, Yezîd'in bu kabileden bir kadınla evlendiğini ve bazı Gassânîler'in Kuzey Afrika fetihlerine katıldıklarını haber verir. Bugün Ortadoğu'daki hıristiyan Araplar muhtemelen onların torunlarıdır.
Gassânîler, Yemen Sebe medeniyetiy-le Suriye ve Bizans medeniyetlerini birbirleriyle kaynaştırıp mükemmel mimari eserler yapmışlar, çeşitli saray ve evler, zafer takları, su kemerleri, kilise, hamam ve tiyatrolar inşa etmişlerdir. Bunlardan Kasrü'l-Müşettâ ve Kasrü'l-eb-yaz'ın harabeleri günümüze ulaşmıştır.

Bibliyografya:

Taberî. Târth (Ebül-Fazl), 111, 378-379, ayrıca bk. İndeks; Mes'ûdî, Mûrûcü'z-zeheb (Ab-dülhamîd}, II, 107 vd.; M. Şemseddin [Günal-tay]. İslâm Tarihi, İstanbul 1338-41, s. 309 vd.; Hasan İbrahim Hasan, Târîhu'l-istâm, Kahire 1948, 1, 49; Cevâd Ali, el-Mufassal, III, 400 vd,; Hitti. islâm Tarihi, 1, 121 vd.; R. Sİmon, Meccan Trade and İslam Problems of Origin and Structure, Budapest 1989, s. 55-58; Mustafa Fayda. Allah'ın Kılıcı Halid bin Velid, İstanbul 1990, bk. İndeks; İsmail R. Khâlidı, "The Arab Kingdom of Ghassân: Its Origins, Rise and Fail", MW, XLVI/3 (1956), s. 193-206; İrfan Kavrar, "The Last Days of Salih", Arabi-ca, V, Leiden 1958, s. 145-158; İrfan Shahîd, "Ghassânid and Umayyad Structures: A Ca-se of Byzance Apres Byzance", La Syrie de Byzance â l'Islam, VİIe-VİIİE siecles, Damas 1992, s. 299-307; a.mlf., "Ghassân", El2 (İng.), 11,1020-1021.