Ebû Müslim İsfahânî

İSFAHANI, EBÛ MÜSLİM


Ebû Müslim Muhammed b. Bahr el-İsfahânî (ö. 322/934) Kur'an'da neshi kabul etmemesiyle tanınan müfessir ve Mu'tezile kelâmcısı.
254'te (868) doğdu. İbnü'n-Nedîm ba*basını Müslim b. Bahr diye kaydederken İbn Hacer el-Askalânî künyesini Ebû Sele*me olarak zikretmiştir. Özellikle tefsir ve Mu'tezile kelâmı sahalarında derinleşti, cedelci kişiliğiyle tanındı. Arap dili ve ede*biyatı ile hadis, fıkıh gibi diğer İslâmî ilim*lerde de kendini yetiştirdi. Bazı kaynak*larda şiirlerinden Örnekler nakledilir. Dev*let idaresinde kâtiplik görevinin yanı sıra 300 (912) yılında Dîvânü'I-harâc ve'd-di-yâ'ın başına getirildi, 321 yılı Şevval ayın*da (Ekim 933) İsfahan valisi oldu. Aynı yı*lın zilkade ayının ortalarında İsfahan'ı ele geçiren Ali b. Büveyh tarafından bu gö*revden azledildi. Bazı Şîa kaynaklarında Şia'ya meyli olduğu söylenen Ebû Müslim el-İsfahânî 322 (934) yılının sonlarına doğru vefat etti. İbn Hacer'in bu tarihi 372 (982) olarak kaydetmesi bir zühul eseri olmalıdır.
Kur'an'da neshin olmadığı yönündeki görüşüyle tanınan Ebû Müslim el-İsfahâ-nî'nin bu görüşüne nesih konusunun ele alındığı kitaplarda atıfta bulunulur. Eser*leri günümüze ulaşmadığından onun ne*sih konusundaki görüşleri kesin olarak belli olmamakla birlikte Fahreddin er-Râzî gibi bazı müfessirlerin verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre İsfahanı, Kur'an âyet*leri arasında neshin söz konusu olmadı*ğını öne sürmüş, bu görüşünü destekle*mek üzere Fussılet sûresinin 42. âyetini delil getirmiştir. Bakara sûresinin 106. âyetiyle Nahl sûresinin 101. âyetinde sö*zü edilen neshi ise değişik şekillerde te'vil etmiştir. Neshin gerçekleştiği ileri sürü*len âyetleri uzlaştırmaya çalışmış, genel*likle bunları "tahsis" ile açıklamıştır. Onun bu görüşü, uzun bir süre İslâm âlimlerinin sert tepkilerine yol aç*mışsa da özellikle son dönemlerde bu gö*rüş paralelinde fikir beyan edenler bulunmaktadır. Ayrıca Ebû Müslim el-İsfa-hânrnin aslında Kur'an'da neshi reddet*mediğini, başkalarının nesih dediğini onun tahsisle ifade ettiğini, dolayısıyla adlandırmadan başka bir farklılığın ol*madığını öne sürenler de vardır.
Ebû Müslim el-İsfahânî, İbn Mihrebzüd olarak da tanınan Ebû Müslim Muhammed b. Ali el-İsfahânî ile (ö. 459/1067) za*man zaman karıştırılmıştır. İsim benzer*liğinin yanı sıra Mu'tezile mezhebine men*subiyet ve tefsire dair eser yazmış olma gibi yönlerden de bu iki âlim arasında benzerlik vardır.
Eserleri.


1, CdmiVt-ieVj'i li-muhke-mi't-tenzîl On dört ciltlik bir tefsir olan eserde, ilgili âyetlerin Mu'*tezile ekolünün esasları doğrultusunda yorumlandığı zikredilmiş olup Ebû Ca'fer et-Tûsî tefsirinde bu kitaptan övgüyle söz etmiş, ancak konulan fazla uzattığını, ge*reksiz bilgilere yer verdiğini belirtmiştir. Eserden en fazla iktibas yapanların ba*şında Fahreddin er-Râzî gelir. Saîd el-En-sârî, Fahreddin er-Râzî'nin tefsirinde Ebû Müslim'den naklettiği görüşleri toplaya*rak Mültekatü CâmiVt-te'vîî îi-muh-kemi't-tenzîl adıyla bir eser meydana ge*tirmiştir (Kalküta 1340/1921). Ayrıca Seyyid Nasîr Şah ve Refîullah da ortak bir ça*lışmayla Fahreddin er-Râzî'nin tefsirinde yer alan İsfahânî'ye ait görüş ve nakilleri derleyip Urduca'ya tercüme etmiş, bun*lara bazı açıklamalar da ekleyerek Mec*mu'a-i Tefâsîr-i Ebû Müslim-i îşfahânî adıyla yayımlamışlardır (Lahor 1964). Kâtib Çelebi, CdmiVi-teVf/'in müellifinin yukarıda sözü edilen Ebû Müslim Mu*hammed b. Ali el-İsfahânî olabileceği*ni kaydeder.
2. en-Nâsih ve'1-mensûh. Kâtib Çelebi bu ese*ri, hadiste nâsih-mensuh konusunda ya*zılan kitapları kaydettiği bölümde zikret*miştir. Kaynaklarda Ebû Müslim'in ayrı*ca nahve dair bir kitabının ve risalelerini toplayan bir eserinin bulunduğu belirtil*miştir.

Bibliyografya :


İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, s. 196; KâdîAbdül-cebbâr. Fatlü'l-i'tizâl ve tabakâtü'l-Mu'tezile, Tunus 1393/1974, s. 299; Fahreddin er-Râzî, et-Tefstrü'l-keblr, Beyrut 1411/1990, III, 207; XX, 93; Yâküt Mu'cemü'l-üdeba\ XVIII, 35-38; Sa-fedî. ef-Vâ/î.II, 244; İbnü'l-Murtazâ. Tabakâtü't-Muctezile, s. 91; İbn Hacer, Lisânü'l-Mîzân, V, 89; Süyûtî, Buğyetü'l-ou'ât, I, 59; Dâvûdî. 7a-bakâtü'l-müfessirîn, II, 106; Keşfü'z-zunûn, 1, 442, 538; II, 1920; Brockelmann, GALSuppL, I, 334; Sezgin. GAS, 1, 42-43; Âgâ Büzürg-i Tah*ranı, ez-Zeıfa ilâ teşânîp'ş-Şfa, Beyrut 1403/ 1983, V, 44-45; Kays Âl-i Kays. et-îrâniyyûn, 1, 134-139; Mustafa Zeyd. en-Nesh p'l-Kufâni'l-Kerîm, Kahire 1987, 1, 50-51, 235, 236, 255-256, 267-273; II, 655-656; DMT, IV, 495.